Sıtma Nedir, Nasıl Bulaşır, Tedavisi Var mıdır?

Sıtma

Sıtma Nedir Sıtma, insanlardan beslenen belirli bir sivrisinek türünü yaygın olarak etkileyen bir parazitin neden olduğu ciddi ve bazen ölümcül bir hastalıktır. Hastalık insanlara nasıl bulaşır sorusu sıtma paraziti ve vektör arasındaki bağlantıyla ilişkilidir.

Sıtmaya yakalanan insanlar genellikle yüksek ateş, titreme ve grip benzeri hastalıklar nedeniyle rahatsızlanırlar. Dört tür sıtma paraziti insanları enfekte eder. Bunlar; Plasmodium falciparum, Plasmodium vivax, Plasmodium ovale ve Plasmodium malariae’dir.

Sıtma etkeni bu parazitler, sivrisinekler ise vektördür. Ek olarak, Güneydoğu Asya’daki makakları doğal olarak enfekte eden bir sıtma türü olan Plasmodium knowlesi, insanları da enfekte ederek hayvandan insana bulaşan zoonoz sıtmaya neden olur.

Plasmodium falciparum, ciddi enfeksiyonlara yol açma olasılığı en yüksek olan ve hemen tedavi edilmezse ölüme yol açabilen sıtma türüdür. Sıtma ölümcül bir hastalık olsa da sıtmadan kaynaklanan hastalık ve ölümler genellikle önlenebilir.

Dünya Sağlık Örgütü, küresel olarak 2022’de 228 milyon klinik sıtma vakasının meydana geldiğini ve çoğu Afrika’da çocuklar olmak üzere 405.000 kişinin sıtmadan öldüğünü tahmin ediyor. Sıtmaya sahip birçok ülke zaten nispeten daha fakir ülkeler arasında yer aldığından, hastalık kısır bir hastalık ve yoksulluk döngüsü içinde varlığını sürdürüyor.

Sıtma nasıl bulaşır?

Genellikle insanlar, enfektif bir dişi Anopheles sivrisineği tarafından ısırılarak sıtmaya yakalanır. Yalnızca Anofel sivrisinekleri sıtmayı bulaştırabilir ve enfekte olmuş bir kişiden alınan önceki bir kan ile de bir başkası enfekte olmuş olabilir.

Bir sivrisinek enfekte bir kişiyi ısırdığında, içinde mikroskobik sıtma parazitleri bulunan az miktarda kan alır. Yaklaşık 1 hafta sonra, sivrisinek bir sonraki kanı aldığında, bu parazitler sivrisineğin tükürüğüne karışır ve ısırılan kişiye sıtma hastalığı ile karşı karşıya kalır.

Sıtma paraziti, enfekte bir kişinin kırmızı kan hücrelerinde bulunduğundan, sıtma ayrıca kan transfüzyonu, organ nakli veya kanla kontamine iğnelerin veya şırıngaların ortak kullanımıyla da bulaşabilir.

Sıtma, doğumdan önce veya doğum sırasında anneden doğmamış bebeğine de bulaşabilir. Fakat sıtma bulaşıcı mı diye düşünüyorsanız cevap, hayır. insandan insana bulaşıcı değildir. Sıtma hastası birinin yanında oturmak gibi eylemler ve sıtmaya yakalanmış insanlarla gündelik temastan sıtma kapamazsınız.

Sıtma Hastalığında Kimler Risk Altındadır?

Herkes sıtmaya yakalanabilir. Vakaların çoğu sıtmanın bulaştığı ülkelerde yaşayan insanlarda görülür. Sıtmanın olmadığı ülkelerden insanlar sıtmalı ülkelere seyahat ettiklerinde veya kan nakli yoluyla enfekte olabilir. Ayrıca, enfekte olmuş bir anne doğumdan önce veya doğum sırasında bebeğine sıtmayı bulaştırabilir.

Plasmodium falciparum, çoğunlukla şiddetli ve yaşamı tehdit eden sıtmaya neden olan sıtma türüdür. Bu parazit, Sahra Çölü’nün güneyinde, Afrika’daki birçok ülkede çok yaygındır. Plasmodium falciparum ile enfekte olmuş sivrisinek ısırıklarına ağır şekilde maruz kalan kişiler, sıtmadan ölme riski altındadır.

Küçük çocuklar ve hamile kadınlar veya sıtmanın olmadığı bölgelerden gelen yolcular gibi sıtmaya karşı bağışıklığı çok az olan veya hiç olmayan kişilerin sıtma belirtileri daha ağır yaşanmaktadır ve bu insanların ölme olasılığı daha yüksektir.

Kırsal kesimde yaşayan ve sağlık hizmetlerine erişimi olmayan yoksul insanlar bu hastalık için daha büyük risk altındadır. Tüm bu faktörlerin bir sonucu olarak, sıtmaya bağlı ölümlerin tahmini %90’ı, Sahra’nın güneyinde, Afrika’da meydana gelir. Aynı zamanda bu ölümlerin çoğu 5 yaşın altındaki çocuklarda meydana gelmektedir.

Sıtma belirti ve semptomları nelerdir?

Hastalığın belirtileri nelerdir sorusu sıtma hakkında daha fazla bilgi edinmenizi ve eğer varsa aklınızdaki soru işaretlerinin giderilmesini sağlayacaktır. Sıtma semptomları arasında titreme, baş ağrısı, kas ağrıları ve yorgunluk dahil olmak üzere ateş ve grip benzeri rahatsızlıklar yer alır. Mide bulantısı, kusma ve ishal de gözlenebilir.

Sıtma, kırmızı kan hücrelerinin kaybı nedeniyle anemi ve sarılığa (cilt ve gözlerde sarı renklenme) neden olabilir. Derhal tedavi edilmezse enfeksiyon şiddetli hale gelebilir ve böbrek yetmezliğine, nöbetlere, zihinsel karışıklığa, komaya ve ölüme neden olabilir.

Parazit dolu kan hücreleri beyninize giden küçük kan damarlarını tıkarsa beyninizde şişme veya beyin hasarı meydana gelebilir.

Serebral sıtma, nöbetlere ve komaya neden olabilir. Akciğerlerinizde biriken sıvı ve ödem nefes almayı zorlaştırabilir. Sıtma hastalığı ile mücadelede kullanılan en yaygın ilaçlardan biri olan kinin ve sıtmanın ciddi biçimleri, düşük kan şekerine (hipoglisemi) neden olabilir. Çok düşük kan şekeri komaya veya ölüme neden olabilir.

Sıtma Hastalığının Belirtileri Kaç Gün İçinde Ortaya Çıkar?

Hastalığın belirtileri kaç gün içinde ortaya çıkar sorusu vakadan vakaya değişiklik gösterebilir. Çoğu insan için semptomlar enfeksiyondan 10 gün ila 4 hafta sonra başlar. Ancak kişi 7 gün kadar erken veya 1 yıl sonra bile kendini hasta hissedebilir. İki tür sıtma etkeninden Plasmodium vivax ve Plasmodium ovale’nin yarattığı hastalık tekrar ortaya çıkabilir.

Plasmodium vivax ve Plasmodium ovale enfeksiyonlarında, bir kişi enfekte bir sivrisinek tarafından ısırıldıktan sonra, bazı parazitler karaciğerde birkaç aydan yaklaşık 4 yıla kadar uykuda kalabilir. Bu parazitler kış uykusundan çıkıp kırmızı kan hücrelerini istila etmeye başladığında kişi hastalanacaktır.

Sıtmayı Önleme

Hastalıktan korunmak için ne yapılmalıdır sorusunun ilk adımı, parazitin vektörü olan sivrisineklerden uzak durmaktır. Sıtmanın yaygın olduğu bir bölgede yaşıyorsanız veya oraya seyahat ediyorsanız, sivrisinek ısırıklarından kaçınmak için adımlar atın. Sivrisinekler en çok gün batımı ile şafak arasında aktiftir.

Kendinizi sivrisinek ısırıklarından korumak için derinizi korumalısınız. Pantolon ve uzun kollu gömlek giyin. Cilde ve giysilere böcek kovucu uygulayın. Örneğin, permetrin içeren spreylerin giysilere uygulanması güvenlidir. Yatak ağları, özellikle böcek ilacı ile uygulanmış olanlar, siz uyurken sivrisinek ısırıklarını önlemeye yardımcı olur.

Sıtmanın yaygın olduğu bir yere seyahat edecekseniz, sizi sıtma parazitlerinden korumaya yardımcı olması için seyahatinizden önce, seyahat sırasında ve sonrasında çeşitli ilaçlar alıp almayacağınız konusunda birkaç ay önceden doktorunuzla konuşun.

Genelde sıtmayı önlemek için alınan ilaçlar, hastalığı tedavi etmek için kullanılan ilaçlarla aynıdır. Doktorunuzun, enfeksiyon riskinizi değerlendirmenize yardımcı olabilmesi için ne zaman ve nerede seyahat edeceğinizi bilmesi ve gerekirse o bölgede en sık bulunan sıtma paraziti üzerinde en etkili ilacı yazması gerekir. Sıtma aşısı ise henüz gündemde değil.

Dünyanın dört bir yanındaki bilim adamları, sıtma için güvenli ve etkili bir aşı geliştirmeye çalışıyor. Ancak şu an itibariyle, insan kullanımı için onaylanmış bir sıtma aşısı hala bulunmamaktadır.

Sıtma Tedavisi

Hastalığın tedavisi var mıdır diye düşünüyorsanız birçok alternatif tedaviyle karşılaşacaksınız. Sıtma, paraziti öldürmek için reçeteli ilaçlarla tedavi edilir. İlaç türleri ve tedavi süresi bazı faktörlere bağlı olarak değişecektir: Hangi tür sıtma parazitiniz var, belirtilerinizin ciddiyeti, yaşınız, hamilelik gibi hususlar tedavide dikkate alınmalıdır.

En yaygın sıtma tedavisi, ilaçlarla ile yapılır. Bunlardan biri artemisinin temelli kombinasyon terapileri, yani ACT’lerdir. ACT’ler, birçok durumda sıtma için ilk basamak tedavidir. Birkaç farklı ACT türü vardır. Örnekler arasında artemether-lumefantrine (Coartem) ve artesunate-amodiquine bulunur.

Her ACT, sıtma parazitine karşı farklı şekillerde çalışan iki veya daha fazla ilacın bir kombinasyonudur. Bir diğer ilaç klorokin fosfattır. Klorokin, ilaca duyarlı herhangi bir parazit için tercih edilen tedavidir.

Ancak dünyanın birçok yerinde sıtmaya neden olan parazitler klorokin’e karşı dirençlidir ve bu ilaç artık etkili bir tedavi değildir. Diğer yaygın sıtma ilaçları ise; Atovakuon ve proguanil (Malarone) kombinasyonu, Doksisiklinli kinin sülfat, Mefloquine Primakin fosfattır.

Gelecekteki olası tedaviler ise geniş bir yelpaze oluşturacak gibi görünüyor. Uzmanlar tarafından yeni sıtma ilaçları araştırılıyor ve geliştiriliyor. Sıtma çözüm amaçlı çeşitli çalışmalar sürdürülüyor. Sıtma etkenlerinin gitgide kullanılan ilaçlara direnç göstermesi durumu, bu araştırmaların önemini bir kez daha kanıtlıyor.